Köçəri hay tayfaları Cənubi Qafqazda “peyda olduqları” dövrdən etibarən başqalarına məxsus hər şeyi, ələlxüsus torpaqları, əraziləri mənimsəmək üçün bütün imkanlarını səfərbər ediblər. “Böyük Ermənistan” mifini yaradan ermənilər ilk növbədə Azərbaycana məxsus əraziləri hədəfə alıblar və əfsuslar olsun ki, zaman-zaman öz məkrli niyyətlərini reallaşdıra da biliblər. Yəni, xalqımıza məxsus olan əraziləri hansısa yolla ələ keçiriblər. Fürsətdən namərdcəsinə istifadə etməkdə tayı-bərabəri olmayan haylar məhz Gülüstan, Türkmənçay müqavilələrinin bağlanıldığı dövrdə çar Rusiyasından istifadə edərək, Cənubi Qafqazda məskunlaşıblar. Daha doğrusu məskunlaşdırılıblar. Özü də bu gün üzlərinə “bozardıqları” ruslar tərəfindən məskunlaşdırılıblar və onların sayəsində hansısa ərazidə daimi məskunlaşma əldə ediblər. İndi vətən kimi sırımağa çalışdıqları ərazilərin onlara qətiyyən aid olmadığını təsdiq edən xronoloji faktlar yetərincədir. Hər halda, bununla bağlı tarixi faktların olmasını təkcə biz yox, elə haylar özləri də yaxşı bilirlər, sadəcə olaraq, reallığı, həqiqəti nə dərk etmək istəmirlər, nə də torpaq və vətən anlayışını anlamadıqlarından bunu dərk edə bilmirlər.

Hər dəfə torpaq istəyinə düşən, torpaq, ərazi ələ keçirmək aruzusunda olan haylar, həyasızlıqla, özlərinə məxsus utanmazlıqla bu istəklərini açıq şəkildə bəyan da ediblər. Düz 70 il ərazində SSRİ hakimiyyətinin başını xarab edərək, Azərbaycanın Qarabağ ərazilərinin Ermənistana birləşdirilməsi üçün Kremli bezdirən ermənilərin məqsədi ölkəmizə məxsus olan torpaqları ələ keçirmək olub. Sovetlər ittifaqının “odlu-alovlu” illərində məhz mərkəzi hakimiyyətin təsir imkanlarından istifadə edərək, Azərbaycana, ölkəmizin o zamankı rəhbərliyinə bununla bağlı tələblər irəli sürülməsinə də nail ola bilmişdilər. Ötən əsrin sonlarında SSRİ-nin dağıldığı dövrlərdə mərkəzi hakimiyyətdən son şans kimi istifadə etməyə çalışan ermənilər həmin dövrdə hakimiyyətdə olanların deyil, xalqımızın ciddi narazılığı ilə qarşılaşdılar və başa düşdülər ki, Azərbaycan xalqı bir qarış torpağı belə düşmənə güzəştə getmək niyyətində deyil. Düzdür, həmin dövrdə bir-birini əvəz edən Azərbaycan hakimiyyətinin hər birinin özünəməxsus səriştəsizliyindən namərdcəsinə istifadə edərək, bizə məxsus olan torpaqları ələ keçirə bildilər. Amma dərk edə, başa düşə bilmədilər ki, hansısa hakimiyyətin səhvindən və yanlışlığından istifadə etməklə, ələ keçirilən torpaqlar onların ola bilməz. Bu şəkildə torpaq iddiasında olmağın absurd olduğunu görünür, hələ də dərk etməyiblər.

Qeyri-ordinar davranışı ilə insanların yaddaşında qalan Əbdürəhman Vəzirovu Azərbaycana, eyni zamanda Suren Papikyanı Ermənistana rəhbər təyin edən SSRİ-nin o zamankı rəhbəri Mixail Qorbaçov Ermənistanda qaynamaqda olan millətçilik hərəkatlarına bacardıqca “töhvə” verməyə çalışdı və buna nail oldu da. Çünki millətçilik hərəkatının başladığı dövrdə Azərbaycana qətiyyətsiz, siyasi iradəyə malik olmayan bir rəhbər təyin etdi və bununla da ermənilərə öz “xidmətini” göstərdi. Təbii ki, qətiyyətsiz bir ölkə rəhbərinin olmasından da ermənilər bacardıqca istifadə etməyə çalışdılar, buna nail də oldular və millətçilik dalğasını daha da alovlandıra bildilər. Ələlxüsuz, haylar Azərbaycana məxsus ərazilərin guya onlara məxsus olması barədə fikir formalaşdırmaq üçün münbit şərait əldə etdilər və çirkin kampaniyalara da start veridilər. O zaman Azərbaycanda hakimiyyətdə olan Abdurahman Vəzirov isə bunun fərqində deyildi. Regionda mürəkkəb ictimai-siyasi vəziyyətin yarandığının fərqində belə olmayan Vəzirov gülünc fikirlərlə, platformalarla çıxış edirdi. Torpaqlarımızın itirilməsi təhlükəsi ilə üzləşildiyi bir dönəmdə onun cəfəng fikirləri ortaya atmasından bəlli idi ki, Abdurahman Vəzirov heç başa da düşmür ki, xalqımız, ölkəmizin əraziləri böyük təhlükə ilə üz-üzədir. Sözsüz ki, haylar da bunu görürdülər və vəziyyətdən elə məhz namərdcəsinə istifadə etməyə başlamışdılar. Ermənilər belə bir vəziyyəti “göydəndüşmə” hesab etsələr də dərk edə bilmirdilər ki, hansısa bir özünə belə hörmət qoymayan dövlət başçısının belə uyğunsuzluğundan istifadə etməklə, yararlanmaqla müvəqqəti də olsa əldə edəcəkləri torpaqlar onların demək deyil və ola da bilməz. Dərk edə bilmirdilər ki, kimdənsə istifadə sayəsində bir xalqın, bir toplumun torpağı ola bilməz. Torpaq ya həmin xalqa tarix boyu məxsus ola bilər, ya da müxtəlif çirkin yollarla qanunsuz şəkildə müvəqqəti ələ keçirilə bilər ki, bunu da qaytarmaq lazım gəlir, necə ki, dəmir yumruq sayəsində qaytarıldı...

Torpaqlarımıza sahib çıxmaq üçün aktiv fəaliyyətə keçdikləri bir dönəmdə Ayaz Mütəllibovun hakimiyyətə gəlməsi də haylar üçün əvəzsiz oldu. Beləki, qoçu dəstələri ilə hakimiyyəti ələ keçirən, dövlətin güc strukturlarının mühafizəsi ilə deyil, həmin dəstələrlə özünü mühafizə edən bir şəxs üçün torpaq anlayışının heç də vacib olmaması da hayların işinə yaradı. Qeyd etdiyimiz kimi, vəziyyətdən namərdcəsinə istifadə edən ermənilər məhz Ayaz Mütəllibovun hakimiyyətdə olduğu illərdə artıq əməli fəaliyyətə keçmişdilər və kəndlərimizə qarşı hücumlar edərək, həmin ərazilərə ələ keçirirdilər. Qarabağdan 100 km-lərlə uzaqda, aralıda yerləşən Qazax rayonunun kəndləri 1990-cı illərin əvvəlindən, artıq erməni işğalçılarının silahlı hücumlarına məruz qalırdı. Rayonun milis şöbəsində cəmi 7 ədəd avtomat saxlanıldığı halda həmin rayonun müdafiəsinin mümkünsüz olacağını, kəndlərinin taleyinin necə olacağını elə bil ki, Ayaz Niyaz oğlu dərk edə bilmirdi, yaxud da heç onu bu məsələ maraqlanmırdı da. Silahın olmaması yerli milislərin tədbir görməsini əngəlləyirdi. O vaxt Yuxarı Əskipara və Aşağı Əskipara olmaqla, ətraf kəndlərə hücuma görə Sovet ordusu burada qondarma hərbi əməliyyat da keçirmişdi, çoxlu sayda erməni yaraqlısı da ələ keçirilmişdi və sirli olan məqam ondan ibarət oldu ki, ələ keçirilənlərin cəzalandırıldığının şahidi olan belə olmadı. Belə bir vəziyyətdən namərdcəsinə istifadə edildiyi üçün Qazax rayonunun Bağanıs Ayrım kəndi 1990-cı il martın 23-dən 24-ə keçən gecə əvvəlcədən təşkil edilən plan əsasında hücuma məruz qaldı və martın 24-ü səhər saatlarında ermənilər tərəfindən işğal edildi. Məhz Bağanıs Ayrım kəndi ermənilərin işğal etdiyi ilk Azərbaycan kəndi kimi tarixə düşdü. Daha dəqiq desək, həmin kəndin ələ keçirilməsi ilə işğala başlanıldı. Mütəllibov hakimiyyəti isə, elə bil ki, bunun heç fərqində də deyildi. Ancaq öz “kürsüsünü” möhkəmləndirməyə çalışan birinin əlbəttə ki, ərazilərimizin, kəndlərimizin bir-bir əldən çıxmasına laqeyidlik etməsi nə başadüşülən deyil, nə qəbul edilən, nə də bağışlanan. Məsələ burasındadır ki, heç ermənilər də anlaya bilmirdilər ki, ələ keçirdikləri əraziləri hansısa yolla mənimsəyiblərsə, bunun onlara aid olduğunu sübut edə bilməyəcəklər və hazırki kimi çətin vəziyyətdə qalacaqlar. Kimə isə deyə bilməyəcəklər ki, Ermənistan tərəfindən işğal edilən kəndlər, məhz işğal edildiyinə görə Ermənistana məxsusdur və belə olan halda nə qədər absurd iddiada olduqlarını yaxşı başa düşməlidirlər.

Sözsüz ki, ölkəmizin ərazilərinin itirilməsi, xalqımızın min-bir məşəqqətə düçar olması, soyqırımlara məruz qalması, bir milyondan çox məcburi köçkünün məhz köçkün həyatı yaşaması baxımında ən böyük zərbəni bizə vuran ötən əsrin 90-cı illərində xalqa vədlər verərək, hakimiyyətə gələn səriştəsizlər oldu. Məhz Mütəllibovun hakimiyyət zəifliyindən istifadə edərək, eləcə də xalqımıza vədlər verərək hakimiyyətə gələn “bəylər” torpaqlarımızın əldən çıxmasında ən böyük günaha sahibdirlər. Həmin illəri çox yaxşı xatırlayırıq. Hakimiyyətə gəlməmişdən öncə “bəylər” vəd etmişdilər ki, hakimiyyətə gələcəkləri təqdirdə Azərbaycan ərazilərini 8 santimetr qalınlığında qızılla örtəcəklər. Amma biz onların nəyə səbəb olduğunu gördük və ölkəmizin səmasını qara buludla ötrdüklərinin şahidi olduq. Şahidi olduq ki, sərhəddə qanlı vuruşma getdiyi zaman kəsiyində onlar Bakıda vəzifə bölgüsü aparırdılar. Əli silah tutan vətəndaşlar döyüş sursatları ilə təchiz olunaraq, cəbhə bölgəsinə yollanılmalı halda, paytaxtda mitinqlərə toplanılırdılar. Həmin hakimiyyətin bacardığı yeganə şey mitinq keçirmək idi və torpaqların taleyi həll olunarkən öz şakərinə, ənənələrinə uyğun olaraq onların Bakıda mitinq keçirməsi ikrah doğururdu. Hətta, bir faktı da qətiyyən unutmaq olmaz ki, o zaman müdafiə naziri olan Rəhim Qazıyev özü belə paytaxtda keçirilən həmin mitinqlər zamanı bildirmişdi ki, insanlar bura, mitinqə yox, cəbhə xəttində tolaşmalıdırlar. O, hətta silahlıların bir qisminin cəbhə xəttini buraxıb respublika paytaxtına gəlməsinin fəlakətli olduğunu etiraf edirdi. Amma həmin dövrün səriştəsiz hakimiyyəti bunu nə başa düşə bilirdi, nə də başa düşmək fikrində idi. Çünki, onların fikri yalnız hakimiyyət bölgüsünə cəmlənmişdi. Nə torpaqları düşünən var idi, nə də insanların taleyini. Belə bir vəziyyətdə isə haylar tam qüvvə ilə hücuma keçərək, ərazilərimizi işğal edirdilər. Bir-birinin ardınca soyqırımlar törədən, ərazilərimizi zəbt edərək, ələ keçirən ermənilər müvəqqəti də olsa bütün niyyətlərini gerçəkləşdirə bildilər. O zamankı hakimiyyətsizlikdən, səriştəsizlikdən, xaosdan, hərcmərcilikdən istifadə edən bədnam qonşularımız ölkəmizin ərazisinin düz 20 faizini işğal etdilər və əsrin üçdə birinə yaxın müddət ərzində işğal altında da saxladılar. Həmin ərazilərin sərvətlərindən istifadə etsələr də, ərazilərimizi dağıtdılar, viran qoydular, fauna və floraya ciddi zərbə vurdular. Əraziləri tərk etdikləri zaman da tikililəri, meşələri yandırdılar və bununla sübut etdilər ki, onlar heç zaman həmin əraziləri vətən hesab etməyiblər və torpaqları da, nə qədər deyirlər-desinlər, özlərininki bilməyiblər. Elə də bilməli idilər. Çünki, ələ keçirilən, zəbt edilən, işğal edilən torpağa iddialı olmaq, həmin ərazini özününkü saymaq ağılsızlığın son həddidir və bunu son illər müşahidə etdiyimizdə fikirlərimizin həqiqət olduğuna əmin olduq. Əmin olduq ki, əgər bir toplum, bir xalq hansısa yolla müvəqqəti müddətə qanunsuzluqla torpaq əldə edirsə və bunu özününkü saymağa çalışırsa, böyük yanlışlıq edir. Məhz haylar bu reallığı nə qədər tez başa düşsələr, bunun absurd olduğunu nə qədər tez anlasalar ziyanın yarısından bir o qədər tez qayıtmış olarlar.

Tarixə ekskursiya etdiyimiz zaman da görürük ki, ermənilər həqiqətən də ancaq fürsətdən namərdcəsinə istifadə etməklə torpaqlarımızı ələ keçiriblər. Hələ ötən əsrin əvvəllərində, Cümhuriyyət dövründə belə, çar rusiyasının, eləcə də yenicə yaranan SSRİ-nin mövcudluğundan istifadə edərək, torpaqlarımıza sahib çıxmaları bir reallıqdır. Həmin dövrdə kövrək addımları olan Azərbaycan Cümhuriyyətinə müxtəlif təsirlər göstərməklə, hayların İrəvanı necə ələ keçirdiyini yaxşı bilirik. Doğrudur, indi özünü həmin Cümhuriyyətin varisi kimi elan edən “bəylər”, radikal müxalifətin “başbilənləri” bəhanə gətirirlər ki, həmin dövrdə bizə qarşı təzyiqlər, təhdidlər olduqca çox idi. Bir tərəfdən SSRİ-nin, digər tərəfdən də bir sıra missionerlərin ölkəmizə qarşı hücumlarını, bolşevik-daşnak birləşmələrinin təzyiqlərini qeyd edənlər az deyil. Bəli, həqiqətən də həmin dövrdə Azərbaycana qarşı müxtəlif təsirlər olub, amma sual oluna bilər ki, ölkəmizə qarşı həmin təzyiqlər nə zaman olmayıb axı? Məgər hal-hazırda belə hansısa təsirlər yoxdurmu? Var, amma bu təsirlər bundan əvvəlki hakimiyyətlərin müti şəkildə tabeçiliyi ilə deyil, siyasi iradə ilə, qətiyyətlə qarşılanır. İstər torpaqlarımızın işğalı dövründə, istər 44 günlük müharibə dönəmində, istər bir sutkalıq əməliyyat zamanı və istərsə də ondan sonrakı, yəni, suverenliyimiz bütün ərazilərimiz böyunca təmin edildikdən, ərazi bütövlüyümüz tam təmin edildikdən sonra ölkəmizə qarşı hansı təsirlərin olduğunu hamımız yaxşı bilirik. Ermənipərəst qüvvələrin, erməni dəyirmanına su tökən güclərin Azərbaycana qarşı haqsız, ədalətsiz hücumlar etdiyinin də şahidiyik. Onun da şahidiyik ki, Qərb və Avropa ölkələrindən, xüsusən də Fransa kimi bir ölkədən rəsmi Bakıya qarşı təsirlərin heç ardı-arası da kəsilməyib. Avropa İttifaqında ölkəmizin nümayəndəliyinin səs hüququnun dayandırılması kimi bir sanksiya tətbiqi də deyilənləri təsdiq edir. Təsdiq edir ki, hələ də ölkəmiz ikili yanaşma sərgiləyən təşkilatların da, dövlətlərin də, qüvvələrin də hədəfi olub və bizə qarşı haqsız şəkildə, ədalətsizliklə davranılır. Amma bütün bunlara ölkəmiz, dövlətimiz, Azərbaycan hakimiyyəti, ələlxüsus da ölkə rəhbərimiz, cənab Prezident İlham Əliyev özünün qətiyyəti və siyasi iradəsi sayəsində güclü müqavimət göstərir və istənilən təsirlərə məhəl qomadan milli maraqlarımızı hər şeydən üstün tutur. Ali Baş Komandanın 44 günlük müharibə dönəmində də, ondan sonrakı dövrdə də xalqımıza məxsus olanlar uğrunda, bizə məxsus olanın geri qaytarılması üçün necə qətiyyətlə mübarizə apardığını hər birimiz yaxşı görmüşük və hələ də görməkdəyik. Məhz öz qətiyyəti, siyasi iradəsi ilə Ali Baş Komandan cənab İlham Əliyevin adı Azərbaycanın 200 illik, iki əsrlik tarixində törpaqları geri qaytaran qalib sərkərdə, ölkə başçısı olaraq şanlı tariximizə qızıl hərflərlə yazıldı.

Tarixi faktlardan məlum olur ki, 1918-ci il mayın 29-da İrəvan şəhərinin siyasi mərkəz kimi ermənilərə verilməsi haqqında həmin dövrdə Azərbaycan Milli Şurası qərar verdi. Azərbaycan və Ermənistan sərhədləri haqda Ermənistan Milli Şurası ilə aparılan danışıqların nəticələrini elan edən Fətəli Xan Xoyski məruzəsinin sonunda hətta bildirmişdi ki, Ermənistan Federasiyasının yaradılması üçün siyasi mərkəz lazımdır. Bu fikrini də belə əsaslandırırdı ki, İsgəndəriyyə şəhərinin Türkiyəyə birləşdirilməsindən sonra Ermənistan üçün siyasi mərkəz yalnız İrəvan ola bilər və guya buna görə də İrəvanın ermənilərə güzəştə gedilməsi labüddür. Daha sonra məsələ ilə bağlı səsvermə də keçirilib. Milli Şuranın 28 üzvündən 16-sı İrəvanın güzəşt edilməsinin lehinə, 1 nəfər əleyhinə səs verib, 3 nəfər isə bitərəf qalıb, digərləri səsverməyə qatılmayıb. Daha sonra isə ermənilərlə konfederasiya yaradılması məsələsi müzakirə olunub. Qısa fikir mübadiləsindən sonra məsələ səsverməyə qoyulub. Səsvermədə iştirak edən hər kəs Azərbaycan və Ermənistan konfederasiyasının yaradılmasının lehinə səs verib. Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətinin Baş naziri Fətəli xan Xoyski mayın 29-da Xarici İşlər naziri Məmməd Həsən Hacınskiyə yazırdı: "Biz ermənilərlə bütün mübahisələrə son qoyduq, onlar ultimatumu qəbul edəcək və muharibəni qurtaracaqlar. Biz İrəvanı onlara güzəştə getdik". İrəvanın ermənilərə güzəşt olunması haqqında qərarın qəbul edilməsi, onun əsaslandırılması üçün gətirilən bütün dəlillərə baxmayaraq, bu, siyasi cəhətdən tamamilə səhv addım idi. Erməni hökuməti Tiflisdən İrəvana köçdükdən sonra İrəvanda və Azərbaycanın digər tarixi torpaqlarında azərbaycanlılara qarşı soyqırım törətdi. İrəvan azərbaycanlıları 1918-20-cı illərdə həm daşnak, həm də 1920-91-ci illərdə Sovet hökumətinin məqsədyönlü qırğın və deportasiya siyasətinə məruz qaldı, İrəvanda azərbaycanlılara məxsus maddi mədəniyyət abidələri dağıdıldı, onların erməniləşdirilməsi bütün çirkin əməllərə əl atıldı. 1980-cı illərin sonlarından başlayaraq azərbaycanlılar İrəvan şəhərindən tamamilə çıxarıldı. Bir sözlə, belə bir siyasi səhv heç də bağışlanılmadı və məhz elə eləmənilər özləri öz mənfur əməlləri ilə bunun səhv olduğunu sübut etdilər. Bütün bunlar tarixi faktlar, reallıqlardır. Bunu təkzib etmək, bu faktların olduğunu inkar etməyə heç ermənilərin də gücü çatmaz. Çünki ortada həmin faktları təsdiq edən sənədlər var və bundan böyük sübut və dəlil ola bilməz.

Diqqət çəkən ən maraqlı məqam ermənilərin onlara səhv addım olaraq verilən torpaqları özlərininki hesab etmələridir. Məntiqi yanaşma belə həmin torpaqların haylara məxsus olmadığını isbatlayır. Əgər yanlışlıq olaraq, səhv addım olaraq, bir ərazi, hansısa torpaqlar ermənilərə güzəştə gedilibsə, onlara verilibsə, deməli, həmin torpaqlar ermənilərin olmayıb ki, onlara verilib. Ya da, məntiqi cəhətdən bəlli olur ki, əgər bir ölkə, qonşu ölkəyə ərazi, torpaq güzəştə gedirsə, verirsə, deməli, həmin ərazi onun özünə məxsus olub ki, bunu edə bilib. Niyə Azərbaycan Milli Şurası 1918-ci il mayın 29-da məhz İrəvan şəhərinin siyasi mərkəz kimi ermənilərə verilməsi haqqında qərar verdi? Sual oluna bilər ki, niyə İrəvanı deyil, Sibir ərazilərini, yaxud, Moskvanı, Londonu, Parisi həmin dövrdə Milli Şura ermənilərə güzəştə getmədi? Ona görə ki, sadalanan ərazilər, şəhərlər deyil, məhz İrəvan şəhəri Azərbaycana məxsus idi deyə, Milli Şura həmin şəhərin verilməsi barədə qərar qəbul etmək iqtidarında idi. Buradan da aydın olur ki, haylar istənilən halda həmin torpaqların sahibi olduqlarını iddia edə bilməzlər. Hansısa hökumətin səhvi, yanlışlığı səbəbindən ələ keçirilən torpaqların onlara məxsus olduğunu məhz həmin səbəbi əsas gətirərək iddia edə bilərlərmi? Nə deyə bilərlər, hansı iddia ilə çıxış edə bilərlər? Beynəlxalq ictimaiyyətə deyəcəklər ki, səhv olaraq hansısa hakimiyyətin güzəştə getməsi torpaqların onlara məxsus olması deməkdir? Bu absurddur axı və buna ancaq gülmək olar, həmin fikri ciddiyə belə almaq yox...

Tarixin istənilən dönəmində torpaqları, Azərbaycan torpaqlarını ələ keçirdikləri variantlar bir daha göstərir ki, hayların torpaq iddiaları absurddur. Məhz həmin variantlar özü belə sübut edir ki, həmin torpaqların sahibi ermənilər deyil. Əvvəlcə, Qarabağ ərazilərini dörd əllə tutub saxlayacaqlarını, verməyəcəklərini, qaytarmayacaqlarını iddia edənlər, Ali Baş Komandanın rəhbərliyi, siyasi iradəsi, qətiyyəti, xalqımızın birliyi, həmrəyliyi, Azərbaycan Ordusunun şücaəti, qəhrəmanlığı sayəsində həmin ərazilər işğaldan azad edildikdən sonra, gah bir neçə kəndi, məhz bizə məxsus olan bir neçə kəndi verməmək üçün əldən-ayaqdan gedirlər, gah da Zəngəzurla bağlı qorxu kompleksi keçirirlər. Amma başa düşə bilmirlər ki, həmin ərazilərin təhvil verilməsindən başqa çarələri yoxdur. Necə ki, 44 günlük müharibə bitdikdən sonra kapitulyasiya sənədinə imza ataraq, bizə məxsus olan əraziləri qoyub qaçmalı olduqları kimi, yenə də eyni şəkildə ərazilərimizi, kəndlərimizi təhvil verməlidirlər. Onsuz da Ermənistan hakimiyyəti bəzən ölkə ictimaiyyətini buna hazırlamağa çalışır, amma hərdən də reallıqları unudur. Unudur ki, hayların torpaq iddiaları absurddursa, deməli, başqa yolları qalmayıb və ərazilərimizi bizə təhvil verməlidirlər.